Τισιανός, Βετσέλιο

(Tiziano, Πιέβε ντι Καντόρε περίπου το 1487 – Βενετία 1576). Ιταλός ζωγράφος. Αν και γύρω στο 1508-09 ο Τ. εργαζόταν στο Εργαστήριο των Γερμανών στη Βενετία μαζί με τον Τζορτζιόνε, ο πίνακας της Αμβέρσας με τον Επίσκοπο Γιάκοπο Πέζαρο που παρουσιάζεται στον Άγιο Πέτρο από τον πάπα Αλέξανδρο ΣΤ’ και οι τοιχογραφίες με τα θαύματα του Aγίου Αντωνίου (1511) που φιλοτέχνησαν για τη Σχολή του Aγίου Αντωνίου στην Πάντοβα, φανερώνουν ότι δεν είχε ακόμα αποδεχτεί εντελώς τις μεθόδους των μεγάλων Βενετσιάνων ζωγράφων του 15ου αι. (Τζοβάνι και Τζεντίλε Μπελίνι). Η επαφή με τον Τζορτζιόνε είχε αποφασιστική επίδραση σε έργα όπως η Αφροδίτη της Δρέσδης, η Συναυλία του Μεγάρου Πίτι, ο Ιερός και ο Βέβηλος Έρωτας της Πινακοθήκης Μποργκέζε της Ρώμης και η άλλη Συναυλία του Λούβρου, που είναι το περισσότερο επηρεασμένο από τον Τζορτζιόνε έργο και του οποίου η πατρότητα αμφισβητείται, θέματα και επιδράσεις του Τζορτζιόνε διακρίνονται ακόμα στην επόμενη δεκαετία, που αποκορυφώνεται γύρω στο 1520, με έργα όπως η Φλώρα της Πινακοθήκης Ουφίτσι της Φλωρεντίας, η Γιορτή των Ερώτων και η Τιμή προς την Αφροδίτη που δημιουργήθηκαν για τον Αλφόνσο ντ’ Έστε και βρίσκονται στη Μαδρίτη στο Μουσείο Πράντο, οι Τρεις ηλικίες της συλλογής του δούκα του Σάδερλαντ, οι πρώτες προσωπογραφίες όπως ο Τομάζο Μόστι του Μεγάρου Πίτι και Ο άνθρωπος με το γάντι του Λούβρου: στα έργα αυτά ο σοβαρός κλασικισμός των στάσεων, η βεβαιότητα στη διάταξη της σύνθεσης αναδεικνύονται με τη ζωηρότητα και τον πλούτο των τόνων, με τις θερμές χρωματικές κλίμακες και με τις ψυχολογικές αναζητήσεις που ήταν άγνωστες στον Τζορτζιόνε και προανάγγελαν μια ζωγραφική, που θα παρουσιαζόταν στην ιστορία της τέχνης έπειτα από 3 αι. Αλλά ήδη σε αυτή την περίοδο που ο Τ. ζωγράφισε ένα από τα καλύτερα έργα του, το Εικονοστάσιο της Μετάστασης, για τη Σάντα Μαρία Γκλοριόζα των Φράρι στη Βενετία, που τελείωσε το 1518 –πρότυπο για όλα τα βενετσιάνικα εικονοστάσια του 16ου αι.– διακρίνονται τα στοιχεία της τοσκανορωμαϊκής επίδρασης. Πριν από το μεγαλύτερο αριστούργημα του T., το Εικονοστάσιο Πέζαρο που εγκαινιάστηκε στους Φράρι το 1526, πρέπει να αναφερθούν: Ο Χριστός με το νόμισμα της Δρέσδης, παραγγελία του δούκα της Φεράρα, Η Παρθένος λατρευόμενη από δύο αγίους του Μουσείου της Ανγκόνα, Η Ανάσταση του Χριστού της εκκλησίας των Αγίων Νατσάρο και Τσέλσο της Μπρέσια και Ο ενταφιασμός του Λούβρου (περίπου το 1525), παραγγελία του Φεντερίκο Γκοντσάγκα· το τελευταίο αυτό έργο είναι ένα ακόμα δείγμα των απηχήσεων του Μιχαήλ Αγγέλου και του Ραφαήλ, που χάνονται όμως μέσα σε μια διαφορετική και τολμηρή χρωματική αίσθηση, με φωτεινά λευκά πάνω σε σκοτεινούς όγκους και με τη συγκινητική και ανθρώπινη συμμετοχή στο δράμα που περιλαμβάνεται μέσα στο αρμονικό και ρυθμικό ελλειψοειδές σχήμα των μορφών γύρω από το σώμα του νεκρού Χριστού. Το Εικονοστάσιο Πέζαρο είναι μια πρόσθετη κατάκτηση του χώρου και του φωτός: το συνθετικό εύρημα της τοποθέτησης της Παναγίας με το βρέφος στο δεξιό μέρος του πίνακα πάνω σε ένα ψηλό βάθρο, πλαισιωμένης, στα αριστερά του παρατηρητή, από τον άγιο Πέτρο καθιστό, δεξιά από τον άγιο Φραγκίσκο όρθιο και γονατιστούς συμμετρικά σε δύο ομάδες, τον Γιάκοπο Πέζαρο, νικητή των Τούρκων, με την Αγία Μαύρα και τους συγγενείς του, δίνει στον πίνακα απεριόριστο βάθος, που οργανώνεται και συγχρόνως τονίζεται από τους δύο προοπτικά παρουσιασμένους κίονες, οι οποίοι αρχικά διακόπτονταν στο επάνω μέρος από μια ελαφρά περαστική νέφωση, όπου 2 άγγελοι, όμοιοι με ερωτιδείς, κρατούν τον σταυρό. Στον πίνακα αυτόν έρχεται να προστεθεί το 1530 Το Μαρτύριο του Aγίου Πέτρου, για την εκκλησία των Αγίων Ιωάννη και Παύλου, που δυστυχώς καταστράφηκε από πυρκαγιά· το 1531 ο Τ. ζωγράφισε για τον μαρκήσιο Γκοντσάγκα τη Μαγδαληνή, σήμερα στο μέγαρο Πίτι: είναι ένας τύπος αρχαίας αισθησιακής Αφροδίτης, που παρά τη συγκρατημένη στάση μετανοίας είναι στην πραγματικότητα υπέροχη και θριαμβική γυναίκα σε όλη την υπερηφάνεια μιας ασύγκριτης σάρκας, που καλύπτεται, με πρωτότυπη ζωγραφική εφευρετικότητα, μόνο από την πλούσια κυματιστή πυρόξανθη (τισιανική) κόμη της. Ακόμα ένα πρόσχημα για την εξύμνηση της γυναικείας ομορφιάς είναι η Αφροδίτη με το σκυλάκι της Πινακοθήκης Ουφίτσι της Φλωρεντίας. Η φήμη του Τ. κατέκτησε πλέον τις ιταλικές και ευρωπαϊκές αυλές: είναι η εποχή των προσωπογραφιών του Φεντερίκο Γκοντσάγκα (Πράντο), του καρδινάλιου Ιππόλυτου των Μεδίκων (Πίτι), του δόγη Αντρέα Γκρίτι (Βιέννη), του Φραντσέσκο ντέλα Ρόβερε (Ουφίτσι), του Φραγκίσκου A’ και του Καρόλου E’ που το 1533 τον ανακήρυξε κόμη παλατίνο, ενώ ο πάπας Παύλος Γ’ Φαρνέζε τον προσκάλεσε στο Βατικανό για την περίφημη σειρά των προσωπογραφιών, τώρα στο Μουσείο Καποντιμόντε. Γύρω στο 1540 χρονολογείται η αποκαλούμενη μανιεριστική κρίση του Τ. Με τις τοιχογραφίες του Καπέλα Σιστίνα, η ρωμαϊκή τεχνοτροπία εισχωρούσε αποφασιστικά στη Βενετία με τον Φραντσέσκο Σαλβιάτι και τον Τζούλιο Ρομάνο, που εργαζόταν στη γειτονική Μάντοβα. Οι πίνακες του Τ. χάνουν το χρωματικό σφρίγος τους, την αμεσότητα της παράστασης, η φωτεινότητα υποχωρεί για να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην πλαστικότητα των σωμάτων κατά το πρότυπο του Μιχαήλ Αγγέλου. Το περιφημότερο δείγμα της νέας αυτής τάσης είναι ο Στέφανος εξ ακανθών του 1542. Στη Φεράρα ο Τ. ανέλαβε να εκτελέσει την προσωπογραφία του Παύλου Γ’ ολόσωμη και το 1545 ζωγράφισε στη Ρώμη δύο αριστουργήματα: τη Δανάη και την προσωπογραφία του πάπα με τους ανιψιούς του Αλέξανδρο και Οκτάβιο, έργα που, κατά περίεργο τρόπο, ενώ ο καλλιτέχνης βρισκόταν σε άμεση επαφή με την τέχνη του Μιχαήλ Αγγέλου, αντιπροσωπεύουν το ξεπέρασμα της μανιεριστικής κρίση και την επιστροφή στον έντονο και δονούμενο χαρακτηριστικό χρωματισμό του, στην εφευρετική ελευθερία, που του επιτρέπει να συλλαμβάνει με εκπληκτική ψυχολογική οξυδέρκεια μια ζωντανή στιγμή της ιστορικής πραγματικότητας και των ηθών της ιταλικής Αναγέννησης. Στις 19 Μαρτίου έγινε τιμητικά δεκτός στο Καπιτώλιο· το 1545 στην Αυγούστα ζωγράφισε τον αυτοκράτορα έφιππο και λίγο αργότερα άρχισε να εργάζεται για τον Φίλιππο B’ της Ισπανίας, στον οποίο έστειλε μια σειρά ερωτικών πινάκων που βρίσκεται στο Πράντο. Tο 1559 τελείωσε το Μαρτύριο του Aγίου Λαυρεντίου για την εκκλησία των Ιησουιτών της Βενετίας. Η σκηνή του αγίου επάνω στην πυρά μέσα στη νύχτα, μπροστά από τις βαθμίδες ενός ναού, προσφέρει στον Τ. την ευκαιρία να εκφράσει την ασυγκράτητη χρωματική του έξαρση. Στην κεντρική φλόγα της πυράς αντιστοιχούν άλλες φωτιές σκορπισμένες παντού, ενώ ο ουρανός ανοίγει με απειλητικές ουράνιες λάμψεις. Είναι η αποθέωση της εκμετάλλευσης του φωτός από τον Τ. που υπάρχει και στον Άγιο Ιερώνυμο της Μπρέρα και στον Ευαγγελισμό της εκκλησίας του Σωτήρα στη Βενετία. Την ίδια εποχή επανέρχονται τα παλαιά θέματα του Στεφάνου εξ ακανθών (Πινακοθήκη του Μονάχου) και της Αποκαθήλωσης (Πράντο) όπου η ένταση της ποιητικής έμπνευσης, που φτάνει στα όρια του οραματισμού, συνδυάζεται με όλο και ζωηρότερα φωτιστικά ευρήματα για να καταλήξει σε ένα μαγικό εμπρεσιονισμό, που προαγγέλλει τις μελλοντικές ανακαλύψεις του Ρέμπραντ και τις πολύ μεταγενέστερες της μοντέρνας ζωγραφικής. Τισιανού: «Ο Ιερός και ο Βέβηλος Έρωτας» (περί το 1515). Το έργο αυτό ανήκει στη νεανική περίοδο του καλλιτέχνη, όταν ήταν ακόμα επηρεασμένος από τον Τζορτζιόνε. Η σύνθεση, με τις δύο δυσερμήνευτες αλληγορικές γυναικείες μορφές, εκφράζει, μέσα στη γαλήνια ατμόσφαιρα του τοπίου και τη γλυκύτητα των μορφών, μια από τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές της τέχνης του μεγάλου Ιταλού ζωγράφου (Πινακοθήκη Μποργκέζε, Ρώμη). «Ο πάπας Παύλος Γ’ Φαρνέζε και οι ανιψιοί του», ρεαλιστικός και χαρακτηριστικός πίνακας του Β. Τισιανού, έργο του 1545-1546 (Μουσείο Καποντιμόντε, Νεάπολη). Τισιανού: «Εισόδια της Θεοτόκου» (1534-8), λεπτομέρεια μεγαλύτερου έργου. Η μορφή δεξιά αντιπροσωπεύει τον ιδανικό τύπο της γυναικείας ομορφιάς, που τόσο ύμνησε ο μεγάλος Ιταλός ζωγράφος σε πολλά ρεαλιστικά έργα του (Πινακοθήκη της Ακαδημίας Βενετία).